Das Labyrinth ist der richtige Weg für den, der immer noch früh genug ankommt. Walter Benjamin.
In vrije vertaling: Het labyrint is de juiste weg voor degene, die nog altijd vroeg genoeg het doel bereikt.

Tweetaligheid is rijkdom en verlies tegelijk. De verknoping van taal en cultuur wordt me hoe langer hoe duidelijker, nu de toekomst korter wordt komt met veel herinneringen ook de moedertaal weer dichtbij. Soms zegt men, dat oude mensen een beetje op kinderen gaan lijken. Ik denk, dat het klopt. Der Duitse verkiezingen herinnerden me aan mijn jeugd in mijn land van herkomst. Sterker nog, ik raakte niet alleen vanwege politiek engagement een beetje verslaafd aan talkshows en bespiegelingen en voelde me tijdens debatten soms weer jong. Mensen zijn uit tijd gemaakt, zegt een jonge filosofe. Ook dat klopt, lijkt me. Ik zat aan de buis gekluisterd en belandde terug in de taal en cultuur het naoorlogs West-Duitsland van voor het IJzeren Gordijn. Ik voelde de oude knoop weer van binnen. Onnozel en onervaren verliet ik het land. In mijn jeugd was de dominantie van het Westers perspectief onbetwist, de ouderen bouwden het systeem toen naar kapitalistische snit in naam van de democratische normen en waarden. Argwaan tegen het politieke systeem was in Duitsland nog meer dan elders een natuurlijke reactie op de jongste geschiedenis naast het verzet wat gewoon hoort bij de jongere generatie. Een identiteit te vinden was zeker door het deze omstandigheden nog veel meer een zoektocht. Velen van ons zongen geen loflied op aanpassing in de tijd van Wiederaufbau en Wiedergutmachung zoals dat gezongen werd door onze gekrenkte een moegestreden ouders. Wij waren jong en hadden een recht op toekomst. De geschiedenis herhaalt zich niet, zei later een vriend, die historicus is, tegen me. Het klinkt hoopvol maar soms lijkt het wel op wederkeer.

Tijdens de Duitse verkiezingen werd het oude verhaal van het rode gevaar onlangs door Christelijke Volkspartij opnieuw met bombarie nieuw leven ingeblazen. Hel en verdoemenis zou mijn vroegere landgenoten te wachten staan als met het onverwachte kiezersgunst van de sociaaldemocratische coalitiepartner de zwenking naar links een politiek feit zou worden. Ik geloofde mijn oren niet. ‘Het rode gevaar’ werd uit de mottenballen gehaald! De werelden van hel en verdoemenis in het communisme doemden op. In welke tijd leven we, vroeg ik me af, dat een kopie van dit verhaal nog verteld kan worden?

Walter Benjamins ode aan het labyrint laat zich verschillend duiden. Soms lijkt het erop, dat we niet eens zijn blijven steken in het labyrint maar in een doolhof terecht zijn gekomen. Het verschil tussen beide doet er wel degelijk toe. Onze voorvaderen vertelden de mensen waar ook ter wereld met het oeroude verhaal en het teken van het labyrint geen psychologie van de koude grond. Ze vertelden over de weg die we gaan moeten in het leven, zowel naar de binnen- , als naar de buitenwereld.

Er is niet zoveel veranderd in de beide werelden, maar dat lijkt maar zo. We moeten nu werkelijk dringend afscheid nemen van de illusie, dat er tenslotte maar één waarheid of één verhaal het fundament van de werkelijkheid vormt. Dat in elk afscheid een nieuw begin schuilt is makkelijk gezegd. Daadwerkelijk een nieuw begin maken is iets anders. Toen ik jong was werd me verteld dat de Russen weliswaar de oorlog gewonnen maar de geallieerden de macht en het geld en dus ook de legitimatie hadden voor de broodnodige verandering naar meer democratie.
Zichtbaarder, voelbaarder dan in de huidige tijd kan het niet worden, dit handjeklap van de heersende cultuur en de macht van het kapitaal. Je zou er cynisch van worden dat dit handjeklap tegenwoordig een natuurwet volgt.

Luister naar huidige jongeren, ze verbinden hoofd en hart, eisen de hoop terug en schrijven hun eigen verhaal van de stip aan de horizon. Ze hebben een duidelijker voorstelling van de wereld waarin ze willen leven dan wij toen hadden. Je zou als oud mens met hen weer jong willen zijn met zoveel intensiteit van het verlangen, dat grenzen verlegd. Jazeker, de waarheid is dat er is meer dan een perspectief op de werkelijkheid is en de geschiedenis van de toekomst door de jongeren nu geschreven wordt. De waarheid is ook, dat het systeem weerbarstig is en de actoren in binnen- en buitenwereld tegen de wand van hun onmacht laat lopen.

Walter Benjamins hoop was vermorzeld toen hij in 1940 op de vlucht voor de Nazis aan de Frans-Spaanse grens zelfmoord pleegde. De door zijn tijd ontgoochelde cultuurfilosoof geloofde niet meer in cultuur. Op zijn grafsteen in Portbou lees je:

There is no document of culture which is not at the same time a document of barbarism.

Het is waar.
Deze zin zegt iemand in 1940, die niet meer kan geloven in het bestaansrecht van hoop. Het is ook waar, dat veel mensen en vooral jongeren, tachtig jaar later daar nog wel in kunnen geloven en roepen:

Verandering is mogelijk!

Bettine

30-9-2021